شاید هر کدام از ما عبور از مسیر شهرها و آبادی‌های کویری را یک بار هم که شده تجربه کرده‌ایم، مسیرهایی که تا چشم کار می‌کند خودنمایی خاک است و خلوت خار و آفتاب درخشان و شاید در این مسیر به ظاهر تکراری، گاهی اوقات وجود بناهایی تاریخی که از بیشتر آن‌ها خرابه‌ای بیش بر جای نمانده است توجه ما را به خود جلب کرده است، بناهایی که اکثرا بقایای کاروانسراها و رباط‌هایی هستند که روزی روزگاری یکی از مهمترین کانون‌ها برای مسافران بین‌راهی بوده‌اند و اگر در عقب گرد زمان برای لحظه‌ای سفری به گذشته داشته باشیم جنب و جوش و هیاهوی آن، سکوت امروزی آن را از یادمان خواهد برد. مکان‌هایی که در روزگاران قدیم علاوه بر استراحت و تجدید قوا مکانی برای تعامل اندیشه‌ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده‌ است.

به طور کلی و در یک تعریف ساده، کاروانسرا به مکانی می‌گویند که کاروان را در خود جای می‌دهد و پلان آن معمولا مربع و یا مستطیل شکل است. پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. اساس معماری کاروانسراهای ایران مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان خود بوده‌ است.

رباط زین‌آباد

رباط زین‌آباد در مرکز روستای زین‌آباد در ۶۰ کیلومتری غرب گناباد و ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی بجستان واقع شده‌ است. قدمت این بنا مربوط به دوره صفویه و قاجاریه است. این بنا از کاروانسراهای معروف به رباط شاه‌ عباسی است که به علت قرارگیری در روستای زین‌آباد به این نام مشهور شده‌ است.

رباط زین‌آباد با وسعتی به ابعاد ۵۰*۵۰ متر و در چهار گوشه کاروانسرا برج‌هایی به قطر ۳.۵ متر واقع شده‌ که در گذشته از این برج‌ها برای نگهبانی و دیده‌بانی استفاده می‌شده‌ است.

صحن مرکزی کاروانسرا با ابعاد ۲۷*۲۷ متر به صورت پلان مربع شکل و روباز است که در دو ضلع شمالی و جنوبی در هر طرف پنج حجره یا غرفه به عرض ۳ متر و بعد از حجره اتاقک‌هایی به ابعاد ۳*۴ متر تعبیه شده‌ است. در ضلع غربی صحن مرکزی، ایوان کاروانسرا یا قسمت شاه‌نشین قرار گرفته‌است که ابعاد آن ۵*۵ متر است. این قسمت دارای سه عدد ورودی از جلو و سه عدد خروجی از آخر به صورت طاق نمای جناقی شکل است که دارای دو راهرو در اطراف برای ورود به قسمت پشت فضای شاه‌نشین می‌باشد.

ورودی بنا در پایین به صورت مربع و در بالا به صورت هشتی است. در دو طرف ورودی پلکان‌هایی برای ورود به پشت‌بام تعبیه شده‌است. مصالح استفاده شده در بنا آجر، سنگ، گچ و ساروج می‌باشد. در ضلع شمال شرقی کاروانسرا در فاضله ۱۰۰ متری مقبره سازنده کاروانسرا وجود دارد که دارای کتیبه‌ای است که کتیبه آن خوانده نمی‌شود.

کاروانسرای زین‌آباد به خاطر اینکه در مسیر کویر واقع شده‌ است در گذشته برای استراحت کاروانیان و معامله و خرید و فروش کالا استفاده می‌شده است.

کاروانسرای زین‌آباد در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۴۹۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است و امروزه از این کاروانسرا برای برگزاری بعضی از مراسم مثل نوروزگاه و… استفاده می‌شود که البته در حال حاضر به دلیل شیوع ویروس کرونا و جلوگیری از هر گونه تجمع، مراسمی برگزار نمی‌شود.

کاروانسرای قاسم‌آباد

کاروانسرای قاسم‌آباد یکی از بناهای با ارزش به‌ جا مانده از دوره صفوی است که در مرکز روستای قاسم‌آباد در ۲۰ کیلومتری غرب بجستان واقع شده است. از خصوصیات بارز آن می‌توان به معماری بسیار زیبا، تزئینات، نوع پوشش سقف‌ها و بادگیر چهارضلعی اشاره کرد. این بنا در سال ۸۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

کاروانسرای قاسم‌آباد یکی از کاروانسراهای شاه عباسی هفتگانه بجستان است که در قدیم مسیر جاده ابریشم بوده و هم اکنون راه‌آهن بافق – مشهد از حاشیه آن می‌گذرد و بادگیر چهارضلعی این کاروانسرا در خراسان، معروف است.

رباط چهار ایوانی فخرآباد

رباط چهار ایوانی فخرآباد در حاشیه روستای فخرآباد واقع است. بنای رباط متعلق به دوره قاجار است و معماری آن شامل سردر ورودی، ایوانچه‌های طرفین ورودی به عنوان توقف‌گاه تابستانی، شاه‌نشین، فضای اصطبل، بارانداز و صحن است.

تزیینات جالب توجه این رباط استفاده از آجرهای با پخت ناقص است که با تلفیق آن با آجرهای معمولی اشکال هندسی زیبایی در قسمت پیشانی سردر ورودی و بخش شاه‌نشین آن به وجود آمده است. این مکان با فضاهای وسیع خود ظاهرا در زمان رونق و آبادانی مورد استفاده کاروانیانی بوده که از این طریق قصد سفر به سوی کویر را داشته‌اند.

شهر بجستان، در جنوب استان خراسان رضوی، در فاصله ۵۰ کیلومتری غرب گناباد واقع شده است و از جمله می‌توان به بناهای تاریخی شامل مسجد مزار، مسجد جامع بجستان و پل یونسی در آن یاد کرد.

منبع:ایسنا